Προς υπερασπιση της Παραδοσης

Προς υπεράσπιση της παράδοσης

*του Αθανάσιου Κωτσαρά

Ένα σύμπτωμα της βαθύτερης παθογένειας της κοινωνίας μας σήμερα είναι η αποξένωση από το οτιδήποτε παλιό. Στον βωμό της προοδευτικότητας θυσιάζονται όχι μόνο παλιά, αρχαϊκά και ομολογουμένως παρωχημένα έθιμα αλλά και γνώση, καρποί από σοδειές αιώνων των χωραφιών της παράδοσης. Εννοείται πώς αναγνωρίζεται ότι υπήρξαν και ακατάλληλοι προς βρώση καρποί που σωστά πετάχτηκαν, όπως οι καταπιεστικές δυναμικές σχέσεις στο παραδοσιακό πρότυπο της πατριαρχικής οικογένειας. Καταλαβαίνετε λοιπόν πως σκοπός του άρθρου δεν είναι η δαιμονοποίηση του προοδευτισμού αλλά η διαλογή κάποιων στοιχείων της παράδοσης που παραμένουν χρήσιμα.

Αυτό που συλλογικά ονομάζουμε παράδοση περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία του πολιτισμού, συνήθως αρκετά εντοπισμένα χωρικά, ειδικά όσο πηγαίνουμε πίσω στο χρόνο, που οι επιμέρους θύλακες ανθρώπινης δραστηριότητας ήταν αρκετά αποκομμένοι μεταξύ τους. Αφήνοντας στην άκρη για την ώρα την μουσική και τις υπόλοιπες τέχνες, θα επικεντρωθούμε πρώτα στις διδαχές, τις δοξασίες, τις παραδοσιακές πρακτικές. Ένα κοινό γνώρισμα των περισσότερων στοιχείων της παράδοσης είναι η απλοϊκή αντίληψη του κόσμου και των λειτουργικών του μηχανισμών. Αν και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο απορρίπτονται τα περισσότερα τέτοια στοιχεία, αντικαταστάτες των οποίων είναι σχεδόν πάντα διδάγματα προϊόντα θετικιστικής σκέψης, η χρησιμότητα αυτής της προηγούμενης τους ιδιότητας είναι φανερή: η γνώση μεταλαμπαδεύεται ευκολότερα στις νεότερες γενιές όταν παρουσιάζει την πραγματικότητα απλή, πολλές φορές αποτέλεσμα μεταφυσικών μηχανισμών.

Η χρησιμότητα αυτή γίνεται ακόμα εμφανέστερη σε διδάγματα πρακτικά, καθημερινής ζωής: Παροιμίες, πρόβλεψη του καιρού μέσω οιωνών, γεωργική αστρολογία, πολλές οι πρακτικές που βασίζονται σε απλοϊκά μοντέλα της λειτουργίας του κόσμου, που όμως ήταν μεταβιβάσιμα εύκολα σαν γνώση με τη μορφή γνωμικών. Προφανώς και τα περισσότερα σήμερα έχουν αποδειχθεί αντικειμενικά εσφαλμένα. Η χρήση όμως του συνήθως μεταφυσικού παράγοντα έκανε την μνημόνευσή τους σαφώς ευκολότερη, σε συνδυασμό με άλλα μνημονικά εργαλεία (μελωδία, ομοιοκαταληξία κλπ). Καταλήγοντας, η παράδοση έτσι παρέχει ένα ικανό τρόπο μεταλαμπάδευσης χρήσιμης γνώσης παρ' όλο που η γνώση που μεταλαμπαδεύτηκε μέχρι τώρα έτσι είναι εσφαλμένη.

Ας γυρίσουμε στις τέχνες τώρα. Η μέχρι σήμερα διατήρηση ατόφιων αρκετών παραδόσεων έχει θέσει τη βάση για όλα τα αξιοθαύμαστα έργα της ανθρωπότητας. Με την λέξη αριστούργημα θα περιγράψουμε το "Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται" του Καζαντζάκη αλλά και πολλά παράγωγα του διάσημου μύθου του Βασιλιά Αρθούρου. Κι όμως, τα δύο είναι τελείως διαφορετικά μεταξύ τους. Εδώ η διατήρηση των δύο εμπλεκόμενων παραδόσεων, της ελληνικής και της αγγλικής, έδωσε πάτημα για την δημιουργία σύγχρονων έργων. Μέχρι τώρα αναφέρθηκα μόνο σε λογοτεχνία, με την επέκταση και στις υπόλοιπες τέχνες να είναι προφανής. Τα παραδείγματα αμέτρητα: Σύγχρονη ελληνική λαϊκή μουσική, νέο κύμα folk στην Αγγλία στα τέλη του '60 (μουσική), ταινίες folk τρόμου από κάθε χώρα... Η συνεχής, αδιάσπαστη αλυσίδα της λαϊκής παράδοσης έκανε δυνατή την δημιουργία τόσο ποικιλόμορφων έργων.

Η επιτυχία αυτών των έργων εντοπίζεται - κατ' εμέ - στην διαφορετικότητα των στοιχείων της κουλτούρας που προβάλλουν ως προς τα δεδομένα του αποδέκτη, αυτά όντας πάντα σχετικά του υποβάθρου του. Μπορεί για τον Άγγλο ο Αρθουριανός μύθος να είναι κάτι συνηθισμένο, με το οποίο έχει μεγαλώσει και θεωρεί ίσως δεδομένο και βαρετό, για τον Έλληνα όμως είναι κάτι τελείως νέο, με καμία σχέση με αυτά που έχει δει ως φανταστικό μέχρι σήμερα. Αντίστοιχα, για τον Άγγλο σινεφίλ, ο "Θίασος" του Αγγελόπουλου είναι κάτι τελείως ξένο, διαφορετικό ενώ (τουλάχιστον για την εποχή που βγήκε η ταινία, διότι σήμερα πιθανόν να είναι ξένο και για τον Έλληνα) για τον Έλληνα αποτελεί σύνηθες θέαμα, ίσως λίγο ρομαντικοποιημένο.

Φυσικά, η ζεύξη διαφορετικών παραδόσεων, αυτό δηλαδή που συμβαίνει ως αποτέλεσμα του προοδευτισμού αλλά και της αστικοποίησης, δεν είναι καθόλου αρνητικό φαινόμενο, αντίθετα είναι και αυτό υπεύθυνο για την παραγωγή νέων αριστουργημάτων. Πρακτικά όλη η ποπ κουλτούρα είναι μια σούπα με συστατικά πολλές παραδόσεις σε διάφορες αναλογίες. Και αυτό είναι ένα ευχάριστα αποδεκτό γεγονός. Η αποκλειστική όμως προσκόλληση στην ποπ κουλτούρα και η άγνοια της παραπάνω πρότασης, ότι και αυτή είναι παράγωγο πολλών διαφορετικών παραδόσεων είναι και ο λόγος που κινδυνεύει η παράδοση, και ως αποτέλεσμα και η ίδια η ποπ κουλτούρα. Με την σταδιακή εξαφάνιση της παράδοσης, εξαφανίζεται και η αστείρευτη πηγή συστατικών, αναγκάζοντας την ποπ κουλτούρα να αναμασά τον εαυτό της. Παρέλειψα την προφανή εξαφάνιση των καθαρά πρωτογενών παραδοσιακών προϊόντων σαν αυτά που ανέφερα δύο παραγράφους πριν (τα οποία θεωρώ προσωπικά σημαντικότερα).

Η παράδοση όμως, όντας κάτι τελείως δυναμικό, προσαρμοζόμενη στους καιρούς, δεν επιδέχεται διατήρηση όσο και αν οι άνθρωποι προσπαθήσουν. Ακαδημαϊκή προσπάθεια διατήρησης της παράδοσης θα έχει αποτέλεσμα μόνο την δημιουργία ενός καταλοίπου του παρελθόντος. Φυσικά, ούτε είναι δυνατή πλέον η συνέχιση της παράδοσης, τουλάχιστον στους περισσότερους τομείς της σχετικούς με την καθημερινή ζωή. Η παράδοση απευθυνόταν σε κοινωνίες που ήταν στάσιμες για μεγάλα διαστήματα και συνέφερε η διατήρηση συγκεκριμένων πρακτικών. Σήμερα όμως, με κάθε νέο κοινωνικό φαινόμενο να είναι όλο και βραχυβιότερο του προηγουμένου είναι δύσκολο να τεθεί βάση για νέα στοιχεία στην παράδοση.

Σίγουρα θα υπάρξει, μάλλον ήδη υπάρχει, μια πιο ομογενοποιημένη παράδοση, πλέον όχι εντοπισμένη χωρικά, αλλά παγκόσμια (εντοπισμένη χωρικά τουλάχιστον για την Γη) της οποίας όμως τα προϊόντα της στις τέχνες μέχρι τώρα είναι λίγα, πολλά ανώριμα και λίγα ώριμα. Το πάτημα του Ανθρώπου στην Σελήνη έγινε έναυσμα για πολλά έργα, μουσικά, λογοτεχνικά, κινηματογραφικά κ.α. Αυτό είναι ένα παράδειγμα στοιχείου της παγκόσμιας παράδοσης. Έτσι, επειδή τα στοιχεία της παγκόσμιας παράδοσης είναι βιώματα όλων των ανθρώπων, θα έχουν παράγωγα έργα χωρίς τον καθοριστικό για την επιτυχία αέρα της διαφορετικότητας.

Κλείνοντας, πρέπει να ξανατονίσω, όπως προλόγισα και στην αρχή, ότι τα παραπάνω είναι απλά ο λόγος για τον οποίο αξίζει η μελέτη της παράδοσης. Τυχόν προσκόλληση σε παλαιές, παρωχημένες πρακτικές μόνο κακό μπορούν μάλλον να κάνουν τόσο σε ατομικό όσο και κοινωνικό επίπεδο.